Dostep do wymiaru sprawiedliwosci w Unii Europejskiej w sprawach dotyczacych jakosci powietrza
Dostep do wymiaru sprawiedliwosci w sprawach zakresu ochrony srodowiska
Jak wskazano powyżej, istotnym elementem systemu ochrony powietrza, którego głównym celem jest ochrona zdrowia ludzkiego oraz środowiska, jest zapewnienie udziału społeczeństwa w procesie decyzyjnym i dostępu do informacji o jakości powietrza, ale przede wszystkim zapewnienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących jakości powietrza.
Doświadczenia państw członkowskich Unii Europejskiej pokazały, że w zakresie prawidłowego wdrażania prawa unijnego w sprawach dotyczących ochrony środowiska nie można polegać wyłącznie na organach administracji publicznej. Dlatego aktywni obywatele, działając samodzielnie lub za pośrednictwem organizacji pozarządowych, muszą sprawować społeczną kontrolę nad działalnośćią administracji, co wiąże się z zapewnieniem im dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
Dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach zakresu ochrony środowiska w prawie międzynarodowym
Z uwagi na cel niniejszego opracowania omówienie zagadnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach zakresu ochrony środowiska zostanie przedstawione w ograniczonym zakresie, jako wprowadzenie do szczegółowej kwestii tj. dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach powietrznych.
Regulacje dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach środowiskowych zawarte są w Konwencji z Aarhus, wielu unijnych aktach prawnych, w szczególności Dyrektywie 2003/4/WE czy Dyrektywie 2003/35/WE oraz orzeczeniach Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), jak i w ustawodawstwie krajowym.
Konwencja z Aarhus określa ogólne ramy prawne mające zastosowanie w sprawach dotyczących środowiska, które są częściowo transponowane do prawa unijnego. TSUE ustanowił jednak również pewne prawa, które nie opierają się na Konwencji z Aarhus, lecz na bezpośrednio skutecznych przepisach dyrektyw unijnych.
Regulacje dotyczące trzeciego filaru Konwencji z Aarhus, czyli dostępu do wymiaru sprawiedliwości, znajdują się w art. 9 ust. 1 - 5 Konwencji. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości musi być zapewniony w celu wyegzekwowania dostępu do informacji o środowisku oraz udziału społeczeństwa w procesie decyzyjnym, określonych dwóch pierwszych filarach Konwencji. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości umożliwia również kwestionowanie bardziej ogólnych działań i zaniechań organów publicznych i osób prywatnych, które naruszają prawa dotyczące środowiska.
Konwencja z Aarhus ma szeroki zakres, ponieważ jej art. 3 ust. 9 stanowi, że "społeczeństwu przysługuje dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska bez względu na obywatelstwo, narodowość lub miejsce zamieszkania, a w przypadku osoby prawnej, bez względu na to, gdzie jest jej miejsce rejestracji lub rzeczywisty ośrodek prowadzonej działalności”. Art. 9 ust. 3 Konwencji z Aarhus dotyczy “członków społeczeństwa” – nie tylko “członków zainteresowanej społeczności” jak w art. 9 ust. 2 Konwencji – i pozwala im na kwestionowanie naruszeń zarówno „osób prywatnych jak i władz publicznych”.
Na poziomie unijnym nie ma aktu prawnego, który zapewniłby ogólne ramy dostępu do wymiaru sprawiedliwości w celu zakwestionowania wszystkich naruszeń prawa ochrony środowiska, jak przewidziano w art. 9 ust. 3 Konwencji z Aarhus. Ze względu na brak takiego instrumentu prawnego, nadal istnieją duże rozbieżności w sposobie, w jaki państwa członkowskie zapewniająadostęp do wymiaru sprawiedliwości. W związku z powyższym w 2017 r. w celu rozwiązania problemu braku inicjatywy ustawodawczej ze strony UE, Komisja przyjęła obwieszczenie w sprawie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w dziedzinie ochrony środowiska (C/2017/2616). Mimo, iż obwieszczenie nie ma charakteru wiążącego pełni ono ważną funkcję w zakresie informowania o dość rozproszonych, ale konkretnych elementach prawa unijnego, które wdrażają art. 9 Konwencji z Aarhus. Jest też użytecznym narzędziem gwarantującym, że orzecznictwo TSUE jest znane i przestrzegane przez wszystkie jurysdykcje krajowe i organy publiczne oraz że mogą na nim polegać członkowie społeczeństwa obywatelskiego starający się o dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Jest to szczególnie ważne, ponieważ TSUE interpretuje niektóre przepisy dyrektyw unijnych jako mające bezpośredni skutek i dlatego daje członkom społeczeństwa prawo do powoływania się na nie przed sądami.
Należy podkreślić, że właśnie w przypadku dostępu do sądów w sprawach powietrznych orzecznictwo TSUE jest jednoznaczne i wskazuje, że dostęp do wymiaru sprawiedliwości powinien zostać zapewniony nawet wtedy, gdy w dyrektywach nie było przepisów dotyczących dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
I tak w sprawach Janecek i ClientEarth , Trybunał uznał, że art. 23 ust. 1 dyrektywy w sprawie jakości powietrza, nakładający na państwa członkowskie wyraźny obowiązek ustanowienia planu jakości powietrza, zgodnego z określonymi wymogami, jest bezpośrednio skutecznym przepisem służącym interesowi publicznemu.